خواب جهانگیرشاه امپراتور مغول هند حدود سال ۱۶۲۰ میلادی. در این خواب، جهانگیر شاه عباس صفوی را بغل کرده‌است. هر دو بر بالای جهان بر روی پشت یک شیر و بره ایستاده‌اند. شیر و بره با همدیگر نماد صلح و تناسب فهمیده شده که پیشنهاد می‌کند که این دو پادشاه در صلح با یکدیگر خواهند بود. جهانگیر شاه عباس را در حالت تسلیم خواب دیده‌است و خود را بالاتر از شاه عباس دیده‌است که این را پیشنهاد می‌کند که جهانگیر در بالای جهان ایستاده و شاه عباس رتبه دو را دارد.

رؤیا تجربهٔ افکار، تصاویر یا احساساتی است که هنگام خواب (خصوصاً در خواب‌های همراه با حرکات سریع چشم) انجام می‌پذیرد. رؤیا ممکن است شامل اتفاقات عادی و روزمره و یا عجیب و غریب بشود. انسان‌ها بصورت تاریخی همواره اهمیت زیادی برای رؤیا قائل بوده به طرق مختلف به آن نگریسته‌اند. به عنوان مثال گروهی آن را پنجره‌ای به سمت مقدسات، گذشته، آینده و یا دنیای مردگان در نظر گرفته‌اند. برخی جوابهای خلاقانه‌ای برای سؤالات فکری یا عاطفی خویش در رؤیاها یافته‌اند، و هنرمندانی ایده‌های هنری نوینی از خواب اتخاذ کرده‌اند. معروف‌ترین نظریه روانشناسی در مورد اهمیت رؤیاها متعلق زیگموند فروید می‌باشد. فروید عقیده داشت که خواب از آن جهت حائز اهمیت می‌باشد که امیال سرکوب شده‌ای که خودآگاه از آنها مطلع نیست عموماً به اشکال نمادینی در خواب ظاهر می‌شوند.^[۱] نظریه دیگر متعلق به یونگ بوده که خواب را افشاگر ذهن ناخودآگاه می‌دید. به عقیده یونگ خواب حوادث آینده را پیشبینی کرده، و به نکاتی در شخصیت خواب بیننده که شخص از آنها غافل شده‌است اشاره می‌کند. نظریه‌ای دیگر خواب را بر اساس بارهای الکتریکی ای که محرک بخش‌های مربوط به حافظه مغز هستند توضیح می‌دهد.^[۲]

مطالعات مربوط به واسط مغز و رایانه (که بر پایه اندازگیری الکتریکی فعالیت‌های مغزی استوار هستند) نشان داده‌اند که نوزادان پنجاه درصد خواب را در وضعیت خواب رم (انگلیسی: REM مخفف Rapid Eye Movement به معنی «حرکت سریع چشم») می‌گذرانند. این زمان با افزایش سن کم شده چنانچه بالغان جوان در هر هشت ساعت خواب بین ۱٫۵ تا ۲ ساعت رؤیا می‌بینند. در هنگام خواب دیدن ضربان قلب و فشار خون افزایش یافته، و نفس خواب بیننده سریعتر می‌شود، در حالی که بدن حرکتی نمی‌کند. محروم کردن افراد از خواب-رؤیا دیدن باعث کاهش سطح مهارت‌های آنها شده و آنها را زودرنج می‌کند. ^[۲]

منابع برای نظریه پردازی در مورد رؤیاها

نظریه پردازی در مورد رؤیاها نیازمند جمع آوری داده‌ها و تحلیل آنها می‌باشد. از آنجایی که مشاهده مستقیم رؤیاهای افراد مختلف ناممکن می‌باشد، رؤیاها باید از بخش قابل مشاهده رفتاری انسان‌ها استنتاج شوند. اما اینگونه روش‌های جمع آوری داده و اهدافی که این روش‌ها دنبال می‌کنند، خود بر روی نتایجی که نهایتاً گرفته می‌شوند تأثیر می‌گذارند. گزارش‌هایی که از خواب افراد در محیط خانه جمع می‌شوند با آنهایی که در آزمایشگاه جمع آوری می‌شوند تفاوت‌هایی می‌دارد (عموماً خواب‌هایی که در خانه دیده می‌شود ماهیت احساسی و جنسی بیشتری دارند). افراد بندرت بصورت فوری ذکر می‌کنند که خوابشان را رنگی دیده‌اند، اما پس از پرسیدن سؤالات دقیق عموماً وجود رنگ‌ها را در خوابشان ذکر می‌کنند. زمان خواب روی آن تأثیر می‌گذارد، مثلا خواب‌های صبح عموماً غنی تر و پیچیده تر از خواب‌های اول شب است. همچنین آنچه که شخص پس از بیداری از خوابش به یاد می‌آورد، با آنچه پس از گذشت مدتی زمان در وضعیت بیداری به یاد می‌آورد متفاوت است. خواب‌های افراد مختلف دارای ویژگی‌های منحصر به فرد می‌باشد. ^[۳]

ویژگی‌های گزارش‌های خواب

تخمین خواب بیننده از مدت زمانی که خواب آنها طول کشیده از خوابی تا خواب دیگر می‌تواند بسیار متفاوت می‌باشد. از این مشاهده می‌توان نتیجه گرفت که طول زمانی واقعی خواب نیز ممکن است از خوابی تا خواب دیگر بسیار متفاوت باشد. هنگامی که از افراد در آزمایشگاه سؤال شد که فوراً خواب خود را توضیح دهند، عموماً طول آنها بسیار کوتاه می‌باشد: ۹۰ درصد خواب‌ها طولشان از ۱۵۰ کلمه کمتر بوده و طولانی‌ترین خواب‌ها از ۱۰۰۰ کلمه نیز میگذشت. هنگامی که سؤالات بیشتری از آنها پرسیده شده، گزارش خواب آنها طولانی تر شده چنانچه یک سوم خواب‌ها از ۳۰۰ کلمه رد می‌شدند.^[۳]

رؤیاها عموماً خودمدار بوده و خود شخص یک بازیگر در خواب می‌باشد. به ندرت دنیای خواب بدون جمعیت و خالی می‌باشد. به صورت تقریبی دو سوم افرادی که در خواب ظاهر می‌شوند افرادی هستند که شخص می‌شناسد. عموماً این افراد آشنایان نزدیک بوده و افراد خانواده در یک پنجم خواب‌ها حضور دارند. بتصویر کشیدن عجیب و غریب عجیب افراد در خواب نادر می‌باشد.^[۳]

گزارش‌های رؤیا عموماً تصویری می‌باشد. در زمان‌هایی که خواب تصویری نیست شخص رؤیا بیننده ممکن است آن را به فکر کردن در حال خواب توصیف کند تا به رؤیا دیدن. اگر چه اکثر خواب‌ها حاوی ویژگی‌های صوتی می‌باشند، ولی عموماً اینگونه ویژگی‌ها در خواب برجسته نیستند. وجود ابعاد احساسی در خواب‌های معمول است. در خواب‌های خیلی احساسی، ترس، نگرانی و پس از آن خشم بیشترین تکرر را دارند. احساسات مسرت آمیز از میان بقیه احساسات دوستانه بیشتر اتفاق می‌افتد. در بین افرادی که در آزمایشگاه روی آنها آزمایش صورت گرفته خواب‌های با غلظت جنسی بالا نادر می‌باشند.^[۳]

منشأ رؤیا

رابرتو کاساتی*^[۴] معتقد است که محتویات رؤیاها اکثراً ساخته و پرداخته ذهن هستند، زیرا: گاهی اوقات رؤیاها تحت تأثیر شرایط محیط خارجی قرار می‌گیرند، ولی در این حال بین آنچه در رؤیاها اتفاق می‌افتد و وضعیت دنیای فیزیکی خارج توافق نظاممندی وجود ندارد. بعلاوه تحریکات خارجی مانند صدای زنگ ساعت نیز ممکن است وارد خواب اشخاص بشود. همچنین آزمایش‌ها نشان داده‌است که ارتباطی میان خواب دیدن و فعالیت شدید مغز، حرکت نکردن ماهیچه‌ها، و در برخی حیوانات حرکت سریع چشم وجود دارد. اگر اشخاص را در این وضعیت مغزی از خواب بیدار کنیم به سادگی و به شفافی رؤیای در حال دیدن خود را به یاد می‌آورند.^[۵]

رؤیا از دیدگاه زیست‌شناسی

امواج مغزی اندازگيری شده توسط EEG در وضعیت رم

مقاله مرتبط: خواب

مشخصات نظریه فیزیولوژی

هر نظریه فیزیولوژی از رؤیا باید پنج مشخصه زیر را توضیح دهد:^[۶]

• تصورات زنده و روشن (خصوصاً تصاویر و حرکات) ظاهر شده در رؤیا
• عواطف و احساسات شدید، خصوصاً ترس، شادی و خشم
• پذیرش و واقعی پنداشتن رؤیا توسط شخص خواب بیننده، چنانچه گویی اتفاقات واقعاً در بیداری می‌افتند.
• قطعه قطعه بودن خواب و عدم خودسازگاری آن از نظر زمان‌ها، شخصیت‌ها، مکان‌هایی که وقایع در آنها اتفاق می‌افتند.
• فراموشی اکثر این خواب‌ها علیرغم شدت زیاد این واقعیت مجازی. عموماً یاد آوری خواب کار سختی است مگر اینکه شخص در وضعیت رم (REM) از خواب برخیزد که حتی در همین حالات نیز قسمت زیادی از آنچه اتفاق افتاده قابل بازیابی از حافظه نیست.

این پنج مشخصه با آنچه در en:Delirium - که به دلیل صدمه فیزیکی به مغز اتفاق می‌افتاد - مشاهده می‌شود قرابت داشته و ممکن است بین این دو ارتباطی باشد.^[۶]

فرضیات

اولین فرضیه رؤیا توسط ویلهلم وندت و در اواسط قرن نونزدهم پیشنهاد شد اگر چه پیش از وندت برخی از متفکران عصر روشنگری رؤیا را به فعالیت مغزی نسبت داده بودند، ولی این دیدگاه‌ها به دست فراموشی سپرده شده بود و بصورت جدی دنبال نشده بود. بر اساس فرضیه وندت در هنگام دیدن رؤیا، برخی از فعالیت‌ها مغزی مانند تصویر سازی و عاطفه تشدید شده ولی برخی دیگر مانند حافظه و خودآگاهی از کار می‌افتند). پس از او فروید نظرات وندت را ادامه داد، ولی بزودی بدلیل موجود نبودن داده‌ها و اندازگیری نظرش را تغییر داده تفسیری روانشناسانه از رؤیا ارائه داد که رؤیا حاصل سرکوب شدن امیال درونی ناخود آگاه توصیف می‌کند.^[۶]

در مذاهب

سنت یهودی

خواب یعقوب در عهد قدیم که در آن نردبانی از فرشتگان را مشاهده کرد.

در عهد عتیق، رؤیا به عنوان کانالی ارتباطی از دنیای ماورای طبیعت به دنیای انسانی در نظر گرفته شده که از طریق آن وحی یا بصیرت‌های پیامبرانه به انسان‌ها منتقل می‌شود (مثلا سفر پیدایش فصل ۱۵ آیه ۱، اشعیا فصل ۲۹ آیه ۷، ایوب فصل ۳۳، آیات ۱۴-۱۶ را ببینید). رؤیا وسیله انتقال وحی به اکثر پیامبران بیان شده، ولی موسی تنها پیامبری معرفی شده که خداوند چهره به چهره با او صحبت نمود (سفر اعداد فصل ۱۲ آیه ۶ تا ۸ را ببینید). یوسف و دانیال دو مفسر برجسته رؤیا هستند که این قابلیت خود را هدیه‌ای از جانب خداوند می‌دانستند. تمامی رؤیاهای عهد عتیق بدون استثنا به وقایع آینده اشاره داشته، یا هشداری نسبت به وقوع حادثه‌ای می‌دهند. رؤیاها اکثراً نمادین بوده و نیاز به تعبیر دارند، چنانچه بجز موارد اندکی معنی رؤیا برای شخصی که آن را دیده واضح نیست. کتب متأخرتر عهد عتیق دیدگاه اشکال گیرانه تری نسبت به رؤیا دارند (اشعیا فصل ۲۹ آیه ۸، ایوب فصل ۲۰ آیه ۸، جامعه فصل ۵ آیه ۶). کتب اپوکریفا متعلق به آن زمان نیز بیانگر رواج دیدگاه‌های اشکال گیرانه نسبت به رؤیاها بوده (کتاب حکمت یشوع بن سیراخ فصل ۳۴ آیات ۱ تا ۷ را ببینید) و کابوس‌ها پریشانی‌هایی به حساب می‌آمدند که اشرار به آن دچار می‌شوند. علمای یهودی دیدگاه‌های مختلف و ناسازگاری نسبت به رؤیا بیان کرده‌اند: از طرفی رؤیاها بی اثر خوانده شده‌اند^[۷]، یا بازتاب دهنده تفکرات شخصی که خواب دیده بوده ^[۸]، یا اینکه الزاماً شامل مقداری یاوه و پرت و پلا هستند ^[۹] یا اینکه «خوابی که تفسیر نشده مانند نامه‌ای که خوانده نشده» که هیچگاه غیر ممکن را نشان نمی‌دهد و همیشه تا حدی بر آورده می‌شود. از طرف دیگر، برخی خواب‌ها را بسیار جدی میگیرفتند، چنانچه اگر کسی در خواب عهدی یا طرد کردنی کسی را می‌دید، خواب حکم اجرایی داشت و فقط توسط مجمع ده نفره می‌توانست از باطل شود.^[۱۰]

تلمود معانی نمادینی برای تفسیر خواب بیان کرده که برخی از آنها به شرح زیر است: خروس جوان نشانه بدنیا آمدن پسر بوده، ورود به استخر نشانه رییس مدرسه مذهبی شدن؛ اسب سفیدی که ایستاده یا چهار نعل می‌رود نشانه فال نیک بوده، ولی اسب سرخی که چهار نعل می‌رود نه؛ تمامی حیوانات بجز فیل، میمون یا جوجه تیغی نشان خوبی می‌باشند. در سنت یهودی، راه‌هایی جهت تبدیل رؤیای ترسناک به رؤیای نیک نیز پیشنهاد شده‌است که شامل خواندن آیات خاصی از کتاب مقدس (مانند غزلهای سلیمان فصل ۳ آیه ۷ و ۸)، صدقه دادن، یا روزه گرفتن می‌باشد. نام این روزه خاص ta'anit ḥalom ^[۱۱] بوده که حتی در روز سبت (شنبه)، روش هشانا یا یوم‌کیپور ممکن است گرفته شود.^[۱۰]

سنت مسیحی

در مسیحیت به ویژه مسیحیت پروستان رؤیا می تواند از جانب خداباشد تا اراده خداوند از طریق نبی ( کسی که رؤیا را گرفته است ) انجام شود البته باید رؤیا ها سنجیده شود ( تضادی با حکمت و یا احکام خدا یا روح کتاب مقدس نداشته باشد ) در حبقوق 2 : 20 بیان می دارد رؤیایی که از خداست را می بایست بر لوح های بزرگ آن چنان نوشت که هر دونده ای بتواند آن را بخواند و یا در اعمال می خوانیم که "خدا میگوید در ایام آخر چنین خواهدبود که از روح خود بر تمام بشر خواهم ریخت وپسران و دختران شما نبوت کنند و جوانان شما رؤیاها و پیران شما خوابها خواهند دید؛

سنت اسلامی

در قرآن

چهار کلمه مختلف در قرآن به معنای رؤیا به کار رفته‌اند. سه کلمه اول که در معنی رؤیای خوب عبارتند از:^[۱۲]

• کلمه = رؤیا؛ میزان تکرار = ۶ (سوره یوسف آیات ۵، ۴۳ و ۱۰۰؛ سوره اسرا آیه ۶۰؛ سوره صافات آیه ۱۰۵؛ سوره فتح آیه ۲۷)
• کلمه = منام؛ میزان تکرار = ۴ که دو بارش به معنی خواب است (سوره روم آیه ۲۳؛ سوره زمر آیه ۴۲) و دو بارش به معنی رؤیا (سوره انفال آیه ۴۳، سوره صافات آیه ۱۰۲)
• کلمه = بشرا؛ به معنی خبر خوب است، «رؤیا» یکی از تفاسیر «بشرا» در سوره یونس آیه ۶۴ می‌باشد.

کلمه‌ای که قرآن در معنی رؤیای بد به کار می‌برد:^[۱۲]

• کلمه = حلم؛ میزان تکرار = ۲ (در عبارت أَضغَث أَحْلَمِ (به معنی خواب‌های مشوش) در سوره انبیاء آیه ۵؛ سوره یوسف آیه ۴۴)

تفسیر رازی رؤیاهای قرآن را به سه دسته تقسیم می‌کند: (۱) آنهایی که پیام یا توصیفی که در رؤیا آمده به واقعیت تبدیل می‌شود (مانند خواب حضرت محمد(ص) در حدیبیه که فتح مکه را پیشگویی می‌کرد)؛ (۲) رؤیاهایی که پیام رؤیا در جهت بر عکس برآورده می‌شود (مانند خواب ابراهیم که مضمونش قربانی کردن پسرش بود)؛ (۳) رؤیاهایی که نیاز به مفسر دارند (مانند چهار خواب ذکر شده در سوره یوسف).^[۱۲][۱۳]

مسائل فلسفی مربوطه

شباهت‌های بین مشاهده رؤیا و مشاهده واقعیت این سؤال را بر می‌انگیزد که چگونه می‌توان بین بین این دو تفاوت قائل شد. برتراند راسل معتقد بود که «واضحاً امکان دارد که آنچه ما تجربه زندگی در بیداری میخوانیم تنها یک کابوس مداوم و غیر معمول باشد»، و اینکه «من فکر نمی‌کنم که در حال حاضر در حال خواب دیدن هستم، ولی آن را نمی‌توانم اثبات کنم.» فیلم‌های پرفروشی در هالیوود همانند سرآغاز نیز حول محور همین تفکرات می‌چرخند.

فلاسفه عموماً شفافیت و پیوستگی تجربه بیداری در مقایسه با تجربه رؤیا را تفاوتی کلیدی در نظر می‌گیرند. بگفته رنه دکارت «حافظه هیچگاه نمی‌تواند خواب‌های ما را به یکدیگر یا به کل مسیر زندگی ما مربوط کند، در حالی که وقایعی که در حال بیداری برای ما اتفاق می‌افتند دارای اتحاد می‌باشند.» راسل نیز تجربه بیداری را یکنواخت دانسته ولی رؤیا را بسیار نامنظم می‌دید.^[۳]

ماهیت رؤیا موضوع جنجال برانگیزی بوده چنانچه برخی از فلاسفه اینکه رؤیا تجربه‌ای است که هنگام خواب رخ می‌دهد را زیر سؤال برده‌اند و استدلال می‌کنند که رؤیا را باید بر اساس آنچه ما هنگام بیداری «بیاد می‌آوریم» فهمید.^[۵]